رهیافت تلفیقی جامعه‌شناسی علم به مهاجرت نخبگان با تأکید بر جامعه ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه تهران

چکیده

یکی از کاربردهای جامعه­شناسی علم به عنوان شاخه­ای تخصصی از جامعه­شناسی معرفت، پرداختن به تأثیر و تأثر میان جامعه و علم(به ویژه مسائل جامعه‌شناختی نهاد علم) است. این مقاله، ضمن مرور برخی آمارهای مرتبط با مهاجرت نخبگان در ایران و جهان و همچنین ارائه سنخ­شناسی این مهاجرت­ها، تلاش می­کند با استفاده از روش­ پژوهش اسنادی و تحلیل مجدد آماری و با رویکرد تلفیقی جامعه­شناسی علم، به تحلیل مسأله مهاجرت نخبگان بپردازد. برخی از مهم­ترین یافته­های نظری مقاله عبارتند از: 1) علیرغم افزایش سهم تولید علم و پیشرفت­های علمی کشور، آمار مهاجرت نخبگان ایرانی همچنان بالاست؛ 2) در پرتو تأثیر متقابل جامعه و نهاد علم، 10 سنخ از مهاجرت نخبگان ایرانی قابل کشف و شناسایی است؛ 3) بر اساس بینش مندرج در جامعه­شناسی علم، ضرورت دارد به مصادیق تأثیر هنجارهای اجتماعات علمی بر نخبگان، تأثیر ساختارها و هنجارهای اجتماعی-اقتصادی بر فعالیت­های علمی، نقش شبکه­های ارتباطی محققان و نقش ساختارهای اجتماعی و شناختی توجه شود. رهیافت تلفیقی در تحلیل خود، همزمان به دو مؤلفه عاملیت و ساختار توجه دارد.
 
کلیدواژه‌ها:

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Synthetic Approach of Sociology of Science to Brain Drain - Relying on Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Tavakol 1
  • Iman Erfanmanesh 2
1 Professor of Sociology, Department of Sociology, Tehran University, Tehran, Iran
2 Ph.D. Candidate of Cultural Sociology, Tehran University, Tehran, Iran
چکیده [English]

 
 
One of the applications of sociology of science, as a specific branch of sociology of knowledge, is to advert the interplay between society and science, especially sociological problems of science institution. This article tries to review some statistics concerning brain drain in Iran and the world, to present the typology of these migrations, and to analyze the brain drain issue by using documentary research and re-analysis of statistics methods, and applying the synthetic approach of sociology of science. In general, some of the most important theoretical findings of this article are as follow: 1) In spite of increasing in the contribution of science production and scientific progresses of the country, the statistics of Iranian brain drain is still high. 2) In light of the interplay of society and science institution, 10 types of Iranian brain drain can be discovered and found. 3) According to the sight contained in sociology of science, it is necessary to advert the examples of the effect of scientific communities’ norms on elites, the effect of socio-economical structures and norms on the scientific work, the role of researchers’ networks, and the role of social and cognitive structures. The synthetic approach attends simultaneously to two elements of agency and structure in its analysis.
 .
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Emigration
  • Brain Drain
  • Social problem
  • Typology of Emigration
  • Synthetic Approach
  • Sociology of Science
  • Science & Technology
[1] توکل، محمد. (1389). جامعه­شناسی علم. تهران: جامعه­شناسان. صص 24و 193-196و204و205.
[2] معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت کار و امور اجتماعی. (1382). اثرات مهاجرت نیروی کار متخصص بر توسعه اقتصادی کشور. تهران: وزارت کار و امور اجتماعی.
[3] MacKay, D. I. (1969). Geographical mobility and the brain drain: a case of Aberdeen University graduates, 1860-1960. Allen & Unwin.‏  p 32.
[4] لوکاس، دیوید و میر، پاول. (1384). درآمدی بر مطالعات جمعیتی. ترجمه حسین محمودیان. تهران: دانشگاه تهران. صص 159و255.
[5] نوکاریزی، محسن. (1383). جغرافیای فرار مغزها و تأثیر آن بر جریان اطلاعات. کتابداری و اطلاع‌رسانی. شماره 27. صص27و28.
[6] نراقی، احسان. (1350). جامعه، جوانان، دانشگاه: دیروز، امروز، فردا. تهران: فرانکلین. صص 188-190.
[7] کاظمی­پور، شهلا. (1390). «مهاجرت»، گزارش وضعیت اجتماعی ایران. تهران: مؤسسه رحمان. ص402.
[8] قانعی­راد، محمد امین. (1383). توسعه ناموزون آموزش عالی، بیکاری دانش­آموختگان و مهاجرت نخبگان. رفاه اجتماعی. شماره 15. صص 167و208.
[9] صادقی، عباس و افقی، نادر. (1384). نقش دانشگاه­ها در کاهش مهاجرت نخبگان. رهیافت. شماره 36. صص 22-30.
[10] جاودانی، حمید. (1384). بررسی عوامل داخلی تقویت‌کننده فرآیند خروج نخبگان علمی از کشور. فرآیند مدیریت و توسعه. شماره 62. صص 36-47.
[11] صالحی عمران، ابراهیم. (1385). بررسی نگرش اعضاء هیأت‌علمی نسبت به علل مهاجرت نخبگان به خارج از کشور. نامه علوم اجتماعی. شماره 28. صص 56-81.
[12] فرتوک­زاده، حمیدرضا و اشراقی، حسن. (1387). مدل­سازی دینامیکی پدیده مهاجرت نخبگان و نقش نظام آموزش عالی در آن. پژوهش و برنامه­ریزی در آموزش عالی. شماره 50. صص 139-175.
[13] فکوهی، ناصر و ابراهیمی، مرضیه. (1388). دایاسپورای علمی ایرانی و نقش آن در بومی­سازی علوم اجتماعی در ایران. مطالعات اجتماعی ایران. شماره 5. صص 111-138.
[14] شاه­آبادی، ابوالفضل؛ سپهردوست، حمید و جامه­بزرگی، آمنه. (1391). تأثیر حمایت از حقوق مالکیت فکری بر مهاجرت نخبگان از کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه‌یافته. سیاست علم و فناوری. شماره 17. صص 87-98.
[15] Meyer, J. B., & Brown, M. (1999). Scientific diasporas: A new approach to the brain drain. Management of Social Transformations (MOST) Programme.‏
[16] Saxenian, A. (2005). From brain drain to brain circulation: Transnational communities and regional upgrading in India and China. Studies in comparative international development, 40(2), 35-61.‏
[17] Meyer, J. B., & Wattiaux, J. P. (2006). Diaspora knowledge networks: vanishing doubts and increasing evidence. International Journal on Multicultural Societies, 8(1), 4-24.‏
[18] Sajjad, N. (2011). Causes and Solutions to Intellectual Brain Drain in Pakistan. Dialogue, 6(1), pp 31-55.
[19] Gupte, M., & Jadhav, K. (2014). THE CONCEPT OF REVERSE BRAIN DRAIN AND ITS RELEVANCE TO INDIA. Abhinav-International Monthly Refereed Journal Of Research In Management & Technology (Online ISSN 2320-0073), 3(1), 83-87.‏
[20] Blume, S. S. (1977). Perspectives in the sociology of science. John Wiley & Sons: New York.
[21] Bailey, K. D. (1994). Methods of Social Research. New York: The Free Press.
[22] McCulloch, G. (2005). Documentary Research in Education, History and the Social Sciences. London and New York: Routledge Falmer.
[23] Prior, L. (2003). Using documents in social research. Sage.‏
[24] Ahmed, J. U. (2010). Documentary research method: New dimensions. Industrial Journal of Management & Social Sciences, 4(1), 1-14.‏
[25] کوپر، هریس ام. (1385). پژوهش ترکیبی: راهنمای بررسی متون پژوهشی. ترجمه محمدعلی حمید رفیعی. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
[26] گیدنز، آنتونی. (1382). جامعه­شناسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نشر نی. ص 734.
[27] ببی، ارل. (1388). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی. جلد 2. ترجمه رضا فاضل. تهران: سمت. صص 670و671.
[28] Skeldon, R. (1992). International migration within and from the East and Southeast Asian region: a review essay. Asian and Pacific Migration Journal, 1(1), 19-63.‏
[29] طیبی، سید کمیل؛ عمادزاده، مصطفی و رستمی، هاجر. (1390). اثر فرار مغزها بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه. پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی. شماره 2. صص 71-94.
[30] Tavakol, M. (2011). Brain drain: problems and solutions. Islamic Perspective. Volume 8, pp 161-171.
[31] Ozden, C. (2006). Brain drain in Middle East and North Africa. Population Division Department of Economic and Social Affairs. UN.
[32] Bosch, X. (2003). Brain drain robbing Europe of its brightest young scientists Money and independence lure young researchers to the USA, scientists say. The Lancet, 361(9376), 2210-2211.‏
[33] Cabieses, B., & Tunstall, H. (2012). Immigrant health workers in Chile: is there a Latin American" brain drain"?. Revista Panamericana de Salud Pública, 32(2), 161-167.‏
[34] ابراهیم‌آبادی، حسین. (1379). مهاجرت نخبگان. تهران: معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (دفتر مطالعات و برنامه­ریزی فرهنگی و اجتماعی). ص 4.
[35] محسنی تبریزی، علی­رضا و عدل، ماندانا. (1386). بررسی عوامل روان­شناختی اجتماعی مؤثر بر تمایل اعضاء هیأت‌علمی دانشگاه­های شهر تهران به مهاجرت به خارج. نامه انجمن جمعیت­شناسی ایران. شماره 4. صص 70-98.
[36] Torbat, A. E. (2002). The brain drain from Iran to the United States. The Middle East Journal, 272-295.‏
[37] قلی­پور، رحمت‌اله و حسام‌پور، فرحناز. (1386). تحلیل اجتماعی فرار مغزها. تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک. ص 93.
[38] یگانگی، اسماعیل. (1381). مهاجرت بزرگ ایرانیان. تهران: علم. ص 476.
[39] ایمان، مریم. (1382). مشکل زبان: ایرانیان مقیم واشنگتن. خلاصه مقالات همایش گفتمان جوانان اندیشمند ایرانی داخل و خارج کشور. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص 29.
[40] علاء‌الدینی، پویا و امامی، یحیی. (1384). جهانی­شدن، مهاجرت و فقر در ایران. رفاه اجتماعی. شماره 18. صص 169-200.
[41] www.businessweek.com/articles/2014-05-08
[42] http://www.dhs.gov/immigration-statistics
[43] عرفان­منش، ایمان و توکل، محمد. (1393). فراتحلیل کیفی مقالات علمی ناظر بر مسأله فرار مغزها در ایران. بررسی مسائل اجتماعی ایران. شماره 1. صص 45-75.
[44] عرفان­منش، ایمان. (1392). بازنمایی الگوهای خانواده و مناقشات گفتمانی آنها در ایران. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشته جامعه­شناسی. دانشگاه تهران. صص 97-99.
[45] چلپی، مسعود. (1392). بررسی تجربی نظام شخصیت در ایران. تهران: نی.
[46] Katouzian, H. (2003). Iranian history and politics: The dialectic of state and society. London: Routledge Curzon.
[47] توکل، محمد. (1390). جامعه­شناسی تکنولوژی. تهران: جامعه‌شناسان. ص 199.
[48] اسدآبادی، سیدجمال‌­الدین. (1379). مجموعه رسائل و مقالات. به کوشش سیدهادی خسروشاهی. تهران و قم: کلبه شروق. ص 125.
[49] عرفان­منش، ایمان و جمشیدیها، غلامرضا. (1393). رابطه علوم انسانی اجتماعی با گفتمان و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت. معرفت فرهنگی اجتماعی. شماره 20. صص 5-24.
[50] عرفان­منش، ایمان و صادقی فسایی، سهیلا. (1392). تحلیل جامعه‌شناختی تأثیرات مدرن­شدن بر خانواده ایرانی و ضرورت تدوین الگوی ایرانی اسلامی. زن در فرهنگ و هنر. شماره 1. صص 61-82.
[51] مطهری، مرتضی. (1387). مجموعه آثار. جلد 6. قم: صدرا. ص240.
[52] خلیلی، رضا. (1380). مهاجرت نخبگان در عصر اطلاعات: بازاندیشی در فرصت­ها، تهدیدها و راه­کارها. مطالعات راهبردی. شماره 14، صص 573-593.
[53] بشیریه، حسین. (1373). یکسان­سازی، یکتاانگاری، دیالکتیک تاریخی و مسائل توسعه سیاسی در ایران. فرهنگ توسعه. شماره 17. ص 4.